Jak podano w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej (2004), aby prawidłowo gospodarować materią organiczną, należy prowadzić jej bilans. Co więc uwzględnić po stronie przychodów i rozchodów? Jak zadbać o to, by saldo bilansu było dodatnie?

Aby wykonać uproszczony bilans substancji organicznej w gospodarstwie, należy skorzystać ze współczynników reprodukcji i degradacji.

We wspomnianym „Kodeksie” podano następujące definicje obu współczynników:
- współczynnik reprodukcji – oznacza, ile substancji organicznej uległo nagromadzeniu (reprodukcji) w glebie na powierzchni 1 ha pod uprawą danej rośliny lub w wyniku zastosowania 10 ton danego nawozu naturalnego lub słomy;
- współczynnik degradacji – oznacza, ile substancji organicznej uległo rozkładowi (degradacji) w glebie na powierzchni 1 ha pod uprawą danej rośliny.

Do gromadzenia substancji organicznej dochodzi zwłaszcza w glebach pod wieloletnimi uprawami polowymi, na trwałych użytkach zielonych. 

Niestety rozkład substancji organicznej obecnej w glebie jest naturalnym procesem mikrobiologicznym, choć to od rolnika w dużej mierze zależy jego tempo. Do rozkładu dochodzi zwłaszcza w glebach pod uprawami roślin okopowych, kukurydzy, w mniejszym stopniu również zbóż. Przejście z trwałego użytku zielonego na grunt orny również wiąże się z szybkim rozkładem substancji organicznej. Długotrwałe ujemne saldo bilansu może skutkować degradacją gleby. Intensywny, trwający przez wiele lat rozkład substancji organicznej oznacza uwalnianie dużej ilości składników pokarmowych, w tym azotu – to oznacza straty dla gospodarstwa i zanieczyszczenie środowiska.

IMGC#3#80
IMGC#4#80
IMGC#5#70
(opracowano na podstawie: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej 2004, Kuś i Kopiński 2012 za Fotyma i Mercik 1995 za Eicha i Kundlera)
* zawartość suchej masy w liściach buraka ok. 15% (Grzebisz 2009).

Jak wykorzystać współczynniki reprodukcji i degradacji?

Wartości współczynników reprodukcji i degradacji pokazują, jak na zawartość substancji organicznej w glebie wpływa uprawa określonych roślin oraz stosowanie nawozów naturalnych czy słomy. Już po samych wartościach można ocenić kierunek zmian i ich siłę.

Wartości współczynników można wykorzystać do wykonania uproszczonego bilansu substancji organicznej w gospodarstwie. Warto pamiętać, że na tempo przemian związków organicznych w glebie ma wpływ wiele czynników (w tym warunki termiczne i wilgotnościowe), więc w konkretnych warunkach wartość bilansu może się różnić od obliczonej. Zawsze jednak wyraźnie ujemne wartości (saldo) bilansu powinno stanowić ostrzeżenie i skłonić do zmian w sposobie gospodarowania. Jak podają Kuś i Kopiński (2012), degradacja materii organicznej w glebie poszczególnych województw średnio w latach 2007-2009 wynosiła od -0,33 t/ha do -0,61 t/ha. Po uwzględnieniu reprodukcji materii organicznej, saldo bilansu dla województw wynosiło od -0,45 t/ha do 0,25 t/ha, a dla całej Polski -0,11 t/ha.

Poniżej kilka przykładów obliczania uproszczonego bilansu substancji organicznej w gospodarstwie.

Przykład 1: gleba średnia, uprawa pszenicy (1 ha), przyoranie słomy (4 t)

              Wartość współczynnika degradacji
              wynikająca z uprawy pszenicy na powierzchni 1 ha
                                      ↓
Wartość bilansu = -0,53x1 + 0,18x4 = +0,19
                                                     ↑
                             Wartość współczynnika reprodukcji
                             wynikająca z przyorania 4 ton słomy

Przykład 2: gleba średnia, uprawa ziemniaka (1 ha), przyoranie obornika (25 t)
Wartość bilansu = -1,4x1 + 0,07x25 = +0,35

Przykład 3: gleba lekka, uprawa ziemniaka (5 ha), kukurydzy (4 ha), owsa (2 ha), żyta (3 ha), przyoranie obornika (100 ton)
Wartość bilansu = -1,26x5 – 1,12x4 -0,49x2 -0,49x3 + 0,07x100 = -6,23

Co pomaga w walce z ujemnym saldem?

Do gromadzenia substancji organicznej w glebie będą prowadzić:

• modyfikacje zmianowania przez zwiększenie udziału upraw wieloletnich (np.: roślin motylkowych, mieszanek motylkowych z trawami),
• zwiększenie masy poplonów,
• nawożenie większymi dawkami nawozów naturalnych i organicznych.
  Zachowaniu substancji organicznej w glebie sprzyja:
• regulacja odczynu gleby (wapnowanie),
• ochronna uprawa gleby – zasada „Tak dużo zabiegów uprawowych jak to jest konieczne, tak mało jak to jest możliwe” (Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej 2004).

Litaratura:
1. Grzebisz W. 2009. Nawożenie roślin uprawnych. Tom 2. Nawozy i systemy nawożenia. PWRiL, Poznań.
2. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. 2004. Duer I., Fotyma M., Madej A. (red.). Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Ministerstwo Środowiska. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa.
3.Kuś J., Kopiński J. 2012. Gospodarowanie glebową materią organiczną we współczesnym rolnictwie. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, 2(68), 5-27.