Zaspokojenie potrzeb żywnościowych coraz większej liczby ludności, przy kurczących się zasobach gleb użytkowanych rolniczo, wiąże się z koniecznością intensyfikacji produkcji rolniczej. Stąd też racjonalne gospodarowanie dostępnymi zasobami glebowymi w ostatnim okresie nabiera szczególnego znaczenia, zarówno w świetle prawidłowego funkcjonowania ekosystemów, jak i ochrony gleb.

Istotnym czynnikiem warunkującym żyzność gleb jest ich odczyn. W Polsce od dłuższego czasu – jednym z poważniejszych problemów degradacji gleb jest ich zakwaszenie, ograniczające w znacznym stopniu produkcję rolniczą. Stąd też bardzo ważnym zabiegiem agrotechnicznym, wpływającym na poprawę kondycji gleb, jest ich wapnowanie. Szacuje się, że w Polsce około 4 mln ha gruntów ornych wymaga natychmiastowego wapnowania. Zabieg ten sprowadza się do uregulowania odczynu gleb, w tym zapewnienia odpowiedniego stosunku kationów w kompleksie sorpcyjnym, jak również złagodzenia w znacznym stopniu toksycznego działania jonów glinu, manganu i metali ciężkich. Mimo, że mikroorganizmy glebowe różnią się między sobą preferowanymi wartościami pH, jednak znaczna większość z nich najlepiej rozwija się przy odczynie gleby zbliżonym do obojętnego. W przypadku bakterii przyspieszających procesy rozkładu substancji organicznej rozwijają się one lepiej na glebie zwapnowanej. Wapnowanie gleb wpływa na efektywniejsze pobieranie przez rośliny azotu w formie amonowej oraz prowadzi do uruchomienia fosforu. Zasadniczo nie modyfikuje pobierania potasu, jednak na glebach dobrze zwapnowanych rzadko występują skutki nadmiernego odżywiania roślin tym pierwiastkiem.

Najlepszym terminem do przeprowadzenia zabiegu wapnowania gleb jest okres po żniwach. Jednakże niejednokrotnie wapnowanie gleb można wykonać w okresie wczesnowiosennym. Nawozy wapniowe oraz wapniowo-magnezowe szybko działające (tlenki wapnia i magnezu) należy stosować na gleby ciężkie, charakteryzujące się dużymi właściwościami buforowymi. Z kolei formy węglanowe i krzemianowe zaleca się natomiast do stosowania na glebach lekkich. Przy aplikacji nawozów szybkodziałających na gleby lekkie dochodzi do gwałtownej zmiany ich odczynu, co bardzo niekorzystnie wpływa na wzrost, rozwój i plonowanie roślin. W ostatnim okresie zwraca się uwagę na korzyści wynikające z częstszego niż co 4 lata przeprowadzania zabiegu wapnowania gleb z wykorzystaniem niższych dawek nawozów do odkwaszania. Zasadniczym wskaźnikiem żyzności gleby jest próchnica stanowiąca od 70 do 80% całości substancji organicznej gleby. Wpływa ona na zdolności gleby do zatrzymywania oraz akumulowania składników pokarmowych oraz zwiększa ich dostępność dla roślin, przy jednoczesnym zmniejszaniu ich strat. Próchnica glebowa w znacznym stopniu minimalizuje skutki suszy rolniczej, między innymi dzięki zwiększaniu retencji wodnej, co jest niezwykle istotne w glebach piaszczystych. Przyjmuje się, że na obszarze 1 ha 1% próchnicy (masa 30 ton) ma zdolność do pochłaniania od 90 do 150 ton wody. Próchnica glebowa ogranicza również dostępność toksycznych dla roślin substancji z gleby oraz zapobiega stratom azotu, a dzięki poprawie struktury gleby zwiększa jej aktywność biologiczną oraz zapobiega erozji. Ciemna barwa próchnicy warunkuje lepsze nagrzewanie się gleby.

Odbudowę zasobów glebowej materii organicznej można uzyskać między innymi poprzez stosowanie nawozów naturalnych i organicznych, środków poprawiających żyzność gleby, w tym kwasów humusowych, uprawę roślin z przeznaczeniem na nawozy zielone, właściwy dobór uprawianych po sobie gatunków roślin czy wcześniej zasygnalizowaną optymalizację odczynu gleb.

Zrównoważone nawożenie organiczne stanowi jeden z zasadniczych czynników warunkujących wzrost żyzności gleby. Wpływa ono na poprawę struktury gleby, zwiększenie jej pojemności wodnej oraz zmniejszenie jej gęstości, co jest szczególnie ważne w przypadku gleb zwięzłych, zlewnych. Istotnym źródłem materii organicznej w glebie jest obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy, jak również komposty czy nawozy zielone. Nawozy naturalne nie tylko wprowadzają do gleby duże ilości materii organicznej, ale są również cennym źródłem składników pokarmowych.

W gospodarstwach bezinwentarzowych utrzymanie zrównoważonego bilansu substancji organicznej możliwe jest między innymi dzięki uprawie roślin, które wzbogacają glebę w związki próchniczne, jak również poprzez przyorywanie plonów ubocznych roślin uprawnych, na przykład słomy czy liści buraka cukrowego oraz stosowanie międzyplonów. Roślinami wzbogacającymi glebę w substancję organiczną są: wieloletnie rośliny pastewne, takie jak lucerna, koniczyna, mieszanki trawiasto-motylkowate oraz rośliny strączkowe, w tym groch, wyka, bobik, jak również mieszanki zbożowo-strączkowe. Należy przy tym pamiętać, że istnieje grupa roślin uprawnych zubożających glebę w materię organiczną, do których należą między innymi kukurydza, rośliny okopowe, warzywa liściaste i korzeniowe.

Przeorywanie plonów ubocznych także w istotny sposób wpływa na poprawę bilansu materii organicznej w glebie, a pozostawianie plonu ubocznego na polu wpływa zarówno na podniesienie potencjału produkcyjnego gleby, jak również na sekwestrację węgla. Przyjmuje się, że rośliny strączkowe oraz rzepak w plonie głównym wiążą zaledwie 25% pobranego węgla, a zboża około 50%, zaś pozostała część występuje w plonie ubocznym.

W ostatnim okresie zwraca się również uwagę na poprawę kondycji gleby dzięki stosowaniu kwasów humusowych. Odznaczają się one wysoką pojemnością wodną, wpływają na poprawę struktury glebowej oraz stosunków wodno-powietrznych i parametrów cieplnych gleby. Ograniczają występowanie suszy glebowej, co jest szczególnie ważne w przypadku gleb lekkich, również na glebach ciężkich poprawiają retencję wodną. Biorą także udział w utrzymaniu optymalnego odczynu gleby oraz działają stymulująco na rozwój pożytecznych mikroorganizmów glebowych. Dodatkowo regulują uwalnianie i dostępność dla roślin niezbędnych makro- i mikroskładników oraz ograniczają ich straty.

Literatura:
1. Brodowska M. S., Jackowska I., Brodowski R., Kurzyna-Szklarek M., Bojanowska M., Lipińska H. 2018. Problemy zmian środowiska glebowego. Towarzystwo Wydawnictw Naukowych LIBROPOLIS, Lublin.
2. Gorlach E., Mazur T. 2001. Chemia rolna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
3. Mercik S. [Red.] 2002. Chemia rolna. Podstawy teoretyczne i praktyczne. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.