Zwiększające się koszty konwencjonalnej uprawy roli spowodowały, że już w drugiej połowie XX wieku rozpoczęto w Polsce badania nad możliwością stosowania bezpłużnych, konserwujących systemów uprawy roli. Uprawa uproszczona roli polega na spłyceniu uprawy lub zmniejszeniu liczby zabiegów, aż do zupełnej ich eliminacji w przypadku uprawy zerowej. Przy stosowaniu uprawy bezorkowej należy bezwzględnie trzymać się konkretnych zaleceń, aby uzyskać zadawalające plony porównywalne z uprawą płużną. Wieloletnie badania wykazały, że intensywny, płużny system uprawy roli powoduje znaczne zubożenie wierzchniej warstwy gleb w substancję organiczną, redukcję mikroorganizmów i zwiększoną ich erozję. W warunkach naszego klimatu erozja w uprawie płużnej w ciągu jednego roku może spowodować ubytki poziomu próchnicznego od 7-30 t/ha. Uprawa bezpłużna nazywana jest uprawą zachowawczą albo konserwującą, ponieważ głównym jej celem jest osiąganie wysokich plonów roślin przy zachowaniu naturalnych zasobów przyrody.

W uprawie tej wszelkie zabiegi ograniczone są do minimum.
Uprawę tą określają 3 cechy:

• długotrwałe ograniczenie intensywności uprawy,
• przykrycie gleby resztkami pożniwnymi, roślinami okrywowymi, międzyplonami,
• zróżnicowane zmianowanie.

Siew bezpośredni jest ekstremalnym rodzajem uprawy konserwującej, w której nasiona wysiewa się w nieuprawiona glebę, a uprawa roli ogranicza się do spulchnienia rowka siewnego. W uprawie zachowawczej pozostawia się na powierzchni gleby przynajmniej 30% resztek pożniwnych. Przy tym systemie uprawy należy się spodziewać ograniczenia erozji , stabilizacji agregatów glebowych, zwiększenia substancji organicznej i mikroelementów w warstwie ornej. System uprawy bezpłużnej w Polsce nie ma wielu zwolenników. Niektóre badania przeprowadzone w IUNG-PIB (Weber, 2002) wskazują na znaczne zmniejszenie plonów po stosowaniu siewu bezpośredniego, a inne - na porównywalne plony do uzyskanych przy stosowaniu metody tradycyjnej (np. badania niemieckie). Podstawową wadą uprawy bezpłużnej jest nadmierna zwięzłość i gęstość pierwszych latach stosowania. Uzyskiwane plony w okresie przejściowym „uprawa płużna - uprawa bezpłużna” trwającym 4-7 lat są zwykle niższe, szczególnie na glebach lżejszych. Spadek plonu spowodowany jest zagęszczeniem warstwy ornej, które skutkuje mniejszą pojemnością wodną gleb o 50-70%, zmniejszeniem przesiąkania wody (zalania pól, niedobór wody w czasie suszy), zwiększa denitryfikację (straty azotu do 70%. W pierwszych latach należy się również spodziewać wzrostu zachwaszczenia i nasilenia się chorób grzybowych w łanie, które można jednak ograniczyć przy właściwym płodozmianie. Prócz wad uprawa konserwująca ma dużo zalet, które są wymienione w Tabeli 1. 

Siew bezpośredni (uprawa zerowa) to nie tylko siew specjalistyczny w nieuprawioną glebę, to cały system uprawy. Trzeba przestrzegać ściśle zaleceń agrotechnicznych. Plan postępowania należy przygotować wcześniej, przynajmniej 3 lata. Zalecane jest m.in. stopniowe zmniejszanie głębokości spulchniania gleby w okresie przejściowym - pierwszych 3 latach uprawy bezpłużnej można stosować brony talerzowe czy kultywatory.

Przed przystąpieniem do zmiany systemu należy:

1/ wyrównać powierzchnię pola, co umożliwi prawidłowy wysiew nasion i równomierne wschody,
2/ zlikwidować podeszwę płużną (uprawa mechaniczna),
3/ stosować urozmaicone zmianowanie, wysiew w poplonach roślin głęboko korzeniących się, szczególnie w okresie przejściowym,
4/ stosować odpowiednie ogumienie maszyn rolniczych np. koła bliźniacze (maksymalne obciążenie kół poniżej 10 ton),
5/ przeprowadzić dokładną analizę gleby, zlikwidować niedobory składników pokarmowych, podnieść pH do poziomu optymalnego..
6/ Zakupić odpowiedni siewnik do siewu bezpośredniego

Warunkiem powodzenia technologii jest staranne wykonanie siewu, zapewniające uzyskanie właściwej obsady roślin. Konieczne jest użycie do tego specjalnych siewników, których sekcje wyposażone są najczęściej w tarcze rozcinające glebę. W wykonanych przez nie szczelinach umieszczany jest materiał siewny.

Uprawa konserwująca w pierwszych latach stosowania powoduje zwiększoną akumulację składników pokarmowych i substancji organicznej w górnej warstwie gleby. Z uwagi na niższą temperaturę gleby wiosną w uprawie bezpłużnej dawki N powinny być zwiększone o 20-30 kg. W okresie przejściowym rozwijają się mikroorganizmy uwsteczniając biologicznie azot (po rozłożeniu materii organicznej mulczu azot wraca o gleby). Po kilku latach ustala się równowaga między C i N i dawki azotu zmniejszamy do stosowanych w uprawie tradycyjnej. Siew bezpośredni powoduje obniżenie pH gleby. oraz nagromadzenie w wierzchniej warstwie większości nasion chwastów. Rozprzestrzeniają się chwasty głównie jednoliścienne i wieloletnie...

Dobór gleb do uprawy konserwującej

Plony w uprawie bezpłużnej, dorównujące uprawie tradycyjnej można uzyskać dobierając odpowiednie gleby.
Do tego systemu zalecane są szczególnie:

• gleby ilaste o dużej zawartości próchnicy, wapnia i pojemności sorpcyjnej, o strukturze gruzełkowej;
• gleby gliniaste, piaski gliniaste, o dużej przepuszczalności wodnej, o dużej zawartości substancji organicznej (powyżej 2%).

Iły pylaste zbite, mokre, gleby wilgotne, gleby ubogie w materię organiczną, gleby lekkie piaszczyste nie nadają się. Na glebach zakamienionych natomiast uprawa bez pługa może być bardziej opłacalna od tradycyjnej. Czynnikiem niejako wymuszającym wprowadzenie systemu uprawy konserwującej jest występująca erozja wodna, tak się dzieje w centralno-wschodniej Europie, gdzie straty gleby w wyniku dużych opadów dochodzą do 40 t/ha. Uprawa konserwująca może całkowicie zapobiec erozji.

Nawożenie NPK

W pierwszych latach siewu bezpośredniego zalecane jest zwiększenie dawki azotu o 20-30 kg /ha, ponieważ siew w nieuprawioną rolę powoduje zwiększenie strat azotu. W warunkach uprawy zerowe należy preferować nawozy płynne - RSM i nawozy stałe, saletrzane (np. saletra wapniowa). Azot wprowadzony w postaci mocznika na powierzchnię gleby ulega dużym stratom (ulatnia się amoniak). Za nawozy należy traktować międzyplony (trawy, bobowate drobnonasienne). Nawożenie fosforem zalecane jest w dawce podzielonej: 50% przedsiewnie, a pozostała część podczas siewu nasion. W okresie pierwszych lat nawożenie potasem powinno być zwiększone o 10-20% w stosunku do uprawy konwencjonalnej.

Z uprawą konserwującą oszczędzamy

Przy siewach bez uprawy roli większe są nakłady na herbicydy, natomiast przy uprawie tradycyjnej - na robociznę, energię i maszyny. Przy uprawie tradycyjnej zużycie paliwa jest kilkakrotnie wyższe niż przy uprawie bezorkowej. Rezygnacja z pługa prowadzi do oszczędności w zużyciu energii od 42-82% (Kordas, 1999).

Tab.1. Podstawowe zalety i wady uprawy tradycyjnej i konserwującej.

Uprawa z orką czy bez? Decyzję podejmie rolnik

Stosowanie uproszczeń w uprawie roli wymaga od rolnika rozsądnego postępowania, które pozwoli ograniczyć ujemne skutki tej uprawy. W pierwszych latach stosowania bezpłużnej uprawy roli, a szczególnie siewu bezpośredniego (uprawa zerowa), na glebach lżejszych uzyskuje się najczęściej niższe plony roślin uprawnych w porównaniu do uprawy konwencjonalnej. W warunkach długoletniej uprawy konserwującej plony mogą być porównywalne. Uprawę zerową można zastosować gdy brakuje czasu, bądź warunki organizacyjne i pogodowe nie pozwalają na wykonanie pełnej uprawy roli ze względu na nadmierne przesuszenie gleby czy wystąpienia erozji. W przypadku planowania siewu bezpośredniego jesienią po zbiorze przedplonu nie wykonujmy się żadnej uprawy mechanicznej. Należy pamiętać, że każde gospodarstwo cechuje się specyficznymi warunkami glebowo-klimatycznymi często odbiegającymi od preferowanych dla uprawy bezorkowej. Stąd dobra rada dla rolnika - „dla próby” uprawę bezpłużną najlepiej zastosować na części pola, a po uzyskaniu pozytywnych rezultatów wprowadzić ten system uprawy w całym gospodarstwie.

Literatura:
1. R. Weber. Przydatność uprawy konserwującej w rolnictwie zrównoważonym. Monografie i rozprawy naukowe, IUNG-PIB Puławy. 2010, 25.
2. A. Biskupski, U. Sienkiewicz-Cholewa, S. Włodek. Zróżnicowanie zawartości węgla i składników pokarmowych w doświadczeniu z wieloletnim stosowaniem uproszczeń w uprawie roli. Rocz. Glebozn., 2009, 1.
3. R. Weber. Wpływ uprawy zachowawczej na ochronę środowiska. Post. Nauk Rol., 2002, 1.
4. L. Kordas. Energochłonność i efektywność różnych systemów uprawy roli w zmianowaniu. Fol. Univ. Agric. Stetin. 195, Agricultura, 1999, 74:47-52.
5. K. Koeller, Ch. Linke. Erfolgreicher ackerbau ohne pflug. Verlag DLG, 2001.