Z założenia nawożenie prowadzi do uzyskania większych plonów o lepszych cechach jakościowych. Dodatkowo, wykonanie takiego zabiegu pozwala na utrzymanie lub zwiększenie żyzności gleby. Aby był efektywny należy zapewnić roślinom dostęp do wszystkich pierwiastków niezbędnych w okresie ich wegetacji. Uzyskanie wysokich plonów cechujących się dobrą jakością nie jest możliwe podczas prowadzenia jednostronnego nawożenia, bądź stosowania nieracjonalnych dawek nawozów. Co więcej, dbałość o kondycję stanowiska jest równie istotne, ponieważ to jego właściwości decydują o rozpuszczalności składników, a tym samym możliwości ich pobrania przez rośliny.

Racjonalne nawożenie powinno być oparte o znajomość wymagań pokarmowych roślin i zasobność stanowiska przeznaczonego pod uprawę. Najczęściej zasoby składników pokarmowych zgromadzone w glebie są niewystarczające, by pokryć zapotrzebowanie roślin celem uzyskania określonej wielkości plonu – stąd konieczność uzupełniania brakujących składników. Zarówno pod względem ekonomicznym, jak i ekologicznym bardziej uzasadnione jest oszczędne nawożenie, stosowane w odpowiednim terminie, formie i właściwie zbilansowane. Rośliny do prawidłowego wzrostu i rozwoju wymagają kilkunastu składników pokarmowych, które pobierają w różnych ilościach. A niedobór nawet jednego z nich powoduje obniżenie wielkości lub jakości uzyskiwanego plonu, poprzez ograniczenie efektywnego wykorzystania pozostałych.

Pobieranie azotu przez rośliny uzależnione jest od obecności m.in. fosforu, magnezu, potasu, siarki czy cynku.

Elementy składowe bilansu składników pokarmowych

Planując nawożenie warto oprzeć je o bilans składników pokarmowych, uwzględniający po jednej stronie ich dopływ do gleby z różnych źródeł, a z drugiej – odpływ.

Po stronie przychodów znajdują się przede wszystkim składniki wnoszone wraz z nawozami (np. mineralnymi czy naturalnymi). Podczas rachunku należy pamiętać, że stopień wykorzystania składnika z nawozu mineralnego jest zróżnicowany w zależności od jego rodzaju i rośliny, pod którą zostanie zastosowany. Dla przykładu wykorzystanie azotu i fosforu wynosi odpowiednio: dla roślin zbożowych do 65 i 30%, dla roślin okopowych do 80 i 35%, a dla roślin na użytkach zielonych do 100 i 50%. Dostępność składników z nawozów naturalnych rozłożona jest w czasie. Tylko część z nich jest wykorzystywana w pierwszym roku po zastosowaniu nawozu, a pozostała w latach kolejnych. Wykorzystanie azotu i fosforu w pierwszym roku zastosowania obornika wynosi przeciętnie około 30%, natomiast potasu – nawet dwukrotnie więcej. Jest to związane z formą chemiczną w jakiej składniki występują w nawozie naturalnym. By mogły zostać pobrane muszą ulec przekształceniu z formy organicznej do mineralnej, czyli bezpośrednio dostępnej dla roślin. Pewna ilość składników pokarmowych dostarczona jest także z materiałem siewnym i innymi częściami roślin (przyorane produkty uboczne, resztki pożniwne czy poplony). Tutaj podobnie jak w przypadku nawozów naturalnych – składniki zgromadzone w materiale organicznym stają się dostępne dopiero po pewnym czasie. Źródłem biogenów dla roślin może być także atmosfera, jak w przypadku azotu czy siarki. Obecnie wielkość rocznego opadu azotu z atmosfery w Polsce wynosi średnio w granicach 10 kg · ha^-1, podobnie jak i siarki. W odniesieniu do innych pierwiastków, wielkość ich depozycji z reguły jest znikoma. Podczas sporządzenia bilansu dla azotu uwzględnia się także jego ilość biologicznie związaną przez organizmy symbiotyczne (50-75% całkowitej ilości zgromadzonej w resztkach pożniwnych) i wolnożyjące (w Polsce jest to około 4 kg N · ha^-1).

Po stronie rozchodów znajduje się pula składników wyniesiona z gleby w plonie głównym i ubocznym. Zależy od gatunku rośliny, wielkości pobrania i uzyskanego plonu. Na potrzeby kalkulacji, informacje o ilości składników zgromadzonych w materiale siewnym, resztkach pożniwnych, plonie głównym czy ubocznym poszczególnych gatunków roślin uprawnych mogą zostać zaczerpnięte z literatury.

Jak interpretować wynik bilansu?

Przyjmuje się, że składniki z nadwyżki bilansowej podlegają stratom (wymywanie, uwstecznianie). Szczególnie uciążliwe pod tym względem są azot i fosfor. W momencie ich przedostania się do środowiska powodują jego zanieczyszczenie – dotyczy to zwłaszcza wód, podziemnych i powierzchniowych (wody płynące i stojące, włącznie z basenem morza Bałtyckiego). Podczas bilansowania składników pokarmowych i tworzenia planów nawożenia w gospodarstwach rolnych pomocne mogą być systemy wspierania decyzji, jak np. POLICE Naw. Jest to program w wersji internetowej, w którym po dostarczeniu podstawowych danych o gospodarstwie, roślinie i stanowisku uprawy uzyskuje się informację zwrotną dotyczącą zalecanych nawozów i ich dawek (włącznie z ich podziałem i wskazówkami dotyczącymi wapnowania) do zastosowania w uprawie, celem osiągnięcia zamierzonego plonu wskazanej rośliny. Program generuje także wynik bilansu dla podstawowych składników pokarmowych – azotu, fosforu i potasu. 

Właściwości gleby a dostępność składników pokarmowych…

Poznanie zależności czynników środowiska produkcji w gospodarstwie rolnym, a następnie ich praktyczne wykorzystanie pomaga w zwiększeniu efektywności zastosowanego nawożenia. Należy pamiętać, że zadbana i żyzna gleba to podstawa osiągania najlepszych i stałych w czasie efektów produkcyjnych. Gleba o strukturze gruzełkowatej, uregulowanym odczynie, bogata w substancje próchniczne i o optymalnej zasobności w składniki pokarmowe to stanowisko sprzyjające aktywności zasiedlających je mikroorganizmów, przemianie, magazynowaniu i uwalnianiu wprowadzonych w nawozach składników oraz retencji wody, a przez to zapewniające optymalne warunki wzrostu i rozwoju roślin w każdym okresie wegetacyjnym. 

Literatura:
1. Grzebisz W. 2015. Nawożenie roślin uprawnych. Cz. 2. Nawozy i systemy nawożenia. PWRiL, Poznań, ss. 376.
2. Liana E. i in. 2022. Monitoring chemizmu opadów atmosferycznych i ocena depozycji zanieczyszczeń do podłoża w latach 2021-2022. Raport roczny z badań monitoringowych. IMGW - PIB, Warszawa, ss. 493.