Azot występuje w glebie w postaci organicznej i mineralnej. W wierzchniej warstwie gleby zaledwie 1- 6% ogólnej zawartości azotu stanowią łatwo dostępne dla roślin formy mineralne – azotanowy N-NO₃^- występujący w roztworze glebowym i azot amonowy N-NH₄⁺ związany wymiennie z kompleksem sorpcyjnym. Ilość azotu mineralnego w glebie jest zmienna i zależy od wielkości stosowanych dawek nawozów oraz warunków atmosferycznych.

W naszym klimacie najmniej azotu dostępnego występuje zimą w wierzchniej warstwie gleby, wiosną wzrasta gdyż „rusza” mineralizacja materii organicznej. Proces mineralizacji, czyli uwalnianie się przyswajalnych form azotu, przebiega przy temperaturze gleby 8-10°C tj. w warunkach, które panują w glebie od połowy kwietnia do połowy października.

Mineralizacja przebiega więc najintensywniej kiedy zboża i rzepak są już w fazie kłoszenia i kwitnienia a ich zapotrzebowanie na składniki pokarmowe obniża się. Tak więc z uwalnianego szybko azotu korzystają głównie rośliny intensywnie rosnące od czerwca do września takie jak kukurydza i buraki cukrowe czy pastewne. W wierzchniej warstwie gleb (do 60 lub 90 cm) znajduje się wczesną wiosną od kilkunastu do 150 kg azotu mineralnego. Mineralizowany w glebie azot z resztek roślinnych i próchnicy może pokryć nawet połowę zapotrzebowania roślin.

Aby prawidłowo ustalić dawkę nawozową azotu pod uprawę, oprócz zapotrzebowania roślin na składnik i szacunkowego plonu możliwego do uzyskania na danym stanowisku, należy wiedzieć jaka ilość azotu mineralnego występuje w glebie (dawka N kg/ha = zakładany plon (t z ha) x pobranie (kg N /t) – N min.). Zawartość tzw. N min. uchroni rolnika przed zastosowaniem niewystarczającej dla roślin dawki nawozowej jak również zapobiegnie przenawożeniu i pozwoli na oszczędne gospodarowanie nawozami. Niedobór azotu powoduje zahamowanie wzrostu i rozwoju roślin i spadek plonu, nadmiar natomiast wydłuża okres wegetacji i powoduje akumulację szkodliwych azotanów w roślinach.

Pobieranie prób do analiz i wycena zawartości N min

Analizę próbek gleby najlepiej wykonać jak najwcześniej wiosną przed ruszeniem wegetacji tuż po ustąpieniu zmarzliny. Można też pobrać próby jesienią po żniwach, ale z uwagi na dużą mobilność azotu w glebie wynik należy skorygować o straty wynikjące z przebiegu pogody zimą na skutek wymywania. Z kilku miejsc na polu należy pobrać glebę z dwóch poziomów 0-30 i 30-60 cm, próbki z poziomów łączymy i tzw. próbkę ogólną kierujemy do analizy. Jedna próbka powinna pochodzić z powierzchni do 4 ha. Analiza w laboratorium stacji chemiczno-rolniczej wykonywana jest na materiale świeżym w ciągu 24 h, więc glebę należy przekazać natychmiast po pobraniu bądź zamrożoną w woreczku. Stwierdzoną na polu zawartość azotu wyceniamy w zależności od kategorii agronomicznej gleby.

Wycena zawartość azotu w glebie w warstwie 0-60 cm (wg IUNG-PIB)

Azot jest ruchliwym składnikiem i ulega w glebie ciągłym przemianom, dlatego wynik analizy N min należy wykorzystać jak najszybciej.
Jeśli stwierdzona zawartość N min. do głębokości 60 cm jest:

• średnia to ustalona przez nas dawka N pozostaje bez zmian,
• wysoka lub bardzo wysoka to planowaną dawkę nawozową zmniejszamy różnicę pomiędzy zawartością występującą w glebie pobranej z pola i górną granicą zawartości średniej dla takiej gleby (np. gdy zawartość N min. w glebie średniej wynosi 120 kg N/ha dawkę nawozową można zmniejszyć o 30 kg N/ha (120-90 kg),
• bardzo niska lub niska zalecaną dawkę N należy zwiększyć o różnicę pomiędzy dolną granicą zawartości średniej i oznaczoną ilością N min. (np. w glebie lekkiej stwierdzono 30 kg N/ha więc planowaną dawkę azotu należy zwiększyć o 31 kg N/ha (61-30 kg).

Mineralizacja azotu w glebie oraz pobieranie azotu przez rośliny zależy w dużym stopniu od przebiegu pogody i nawet zastosowanie precyzyjnej dawki azotu nie zapewni roślinom w niekorzystnych warunkach optymalnego odżywienia azotem. Dlatego też należy obserwować stan roślin na plantacji (objawy niedoboru azotu) i w razie potrzeby uzupełnić azot stosując pogłównie doglebowo: Saletrę amonową (N 34%),Zaksan (N 32%), Pulan (N 34%) lub w formie oprysku nawóz Pulrea (N 46) bądź roztwór saletrzano-mocznikowy RSM (N 28,30,32).