Odkąd w połowie ubiegłego wieku pierwsze środki chwastobójcze weszły na stałe do praktyki rolniczej, rynek herbicydowy zaczął się systematycznie rozwijać, a herbicydy stały się najbardziej efektywną i najszybciej działającą bronią w walce z chwastami. Systematyczne wprowadzanie do obrotu dużej ilości herbicydów przyczyniło się do nadmiernego i często nieprzemyślanego ich stosowania, co było jedną z przyczyn powstania zjawiska odporności chwastów na herbicydy. Nie należy go mylić z wrodzoną odpornością poszczególnych gatunków chwastów na konkretny herbicyd. Odnosi się ono bowiem do sytuacji, w której gatunek naturalnie wrażliwy na daną substancję aktywną przestaje być przez nią zwalczany w dawce, która powinna go niszczyć. Odporne biotypy są w stanie przeżyć zabieg herbicydowy i wydać nasiona, które po osypaniu się do gleby zasilają glebowy bank nasion i kiełkują w uprawach następczych. Tym sposobem powiększa się liczba egzemplarzy odpornych na danym polu, a następnie rozprzestrzenia się na sąsiednie plantacje. Mamy więc do czynienia ze zjawiskiem, które pogłębia się z każdym rokiem.
Obserwuj co dzieje się na polu
Odporność chwastów na herbicydy należy obecnie do głównych problemów w ochronie roślin. Wiąże się ze stratami finansowymi oraz zagrożeniem dla agroekosystemów, ponieważ niezwalczone w czasie zabiegu chwasty powodują straty w plonach oraz wymuszają potrzebę dodatkowych zabiegów, co podnosi koszty ochrony plantacji i obciąża środowisko naturalne. Istnieje więc potrzeba stałego i regularnego monitorowania upraw, a w razie zidentyfikowania biotypów odpornych, podjęcia kroków mających na celu nie dopuszczenie do rozprzestrzeniania się zjawiska. W takim przypadku należy działać szybko, co pozwoli zdusić problem zanim rozwinie się na szeroką skalę. Gdy widzimy niezniszczone chwasty na polu, musimy umieć określić czy są to rzeczywiście osobniki, które uodporniły się na dany herbicyd. Ich obecność w łanie może wynikać również z niskiej skuteczności zabiegu powstałej na skutek błędów w stosowaniu środka lub niekorzystnego przebiegu pogody.
O tym czy na polu pojawiły się biotypy odporne świadczy m.in. :
- występowanie niezwalczonych przez herbicyd i będących w dobrej kondycji pojedynczych sztuk danego gatunku, podczas gdy gatunki wrażliwe zostały bardzo dobrze zniszczone,
- występowanie skupisk chwastów rozsianych na całym polu, z wyjątkiem brzegów pól i uwroci,
- pojawienie się osobników odpornych na sąsiednich polach,
- stopniowy spadek skuteczności zabiegu chwastobójczego na polach od lat traktowanych tym samym herbicydem (ewentualnie o takim samym mechanizmie działania), zwłaszcza w stosunku do nie wszystkich gatunków występujących na polu.
Jakie rodzaje odporności wyróżniamy?
Występują trzy rodzaje odporności chwastów na herbicydy: pojedyncza, krzyżowa i wielokrotna. Odporność pojedyncza występuje, gdy chwast jest odporny tylko na jeden specyficzny herbicyd. Z odpornością krzyżową mamy do czynienia, gdy chwast jest odporny na co najmniej dwa herbicydy należące do tej samej lub różnych grup chemicznych, ale o tym samym mechanizmie działania. Odporność wielokrotna ma miejsce wtedy, gdy chwast jest odporny na co najmniej dwa herbicydy o różnym mechanizmie działania i należące do różnych grup chemicznych.
W Polsce najczęściej spotyka się odporną miotłę zbożową
W Polsce problem odporności na herbicydy dotyczy głównie chwastów jednoliściennych występujących w uprawach zbóż takich jak: miotła zbożowa, wyczyniec polny, owies głuchy. Do tej pory zidentyfikowano biotypy tych gatunków odporne na środki z grupy inhibitorów syntetaza acetylomleczanowa (ALS) oraz z grupy inhibitorów karboksylazy acetylokoenzymu A (ACC-aza). Najwięcej przypadków odporności dotyczyło miotły zbożowej, które zostały zlokalizowane w znacznej części kraju, przy czym najwięcej w północnej Polsce, na Dolnym Śląsku oraz Opolszczyźnie. Spośród dwuliściennych zidentyfikowano biotypy chabra bławatka odporne na herbicydy z grupy inhibitorów ALS, jednak zjawisko to w przypadku tego gatunku ma charakter lokalny.
Przeciwdziałanie odporności to racjonalne stosowanie herbicydów i odpowiednia agrotechnika
Działania profilaktyczne w zakresie uodparniania się chwastów na herbicydy obejmują zrównoważoną ochronę chemiczną oraz kompleksową agrotechnikę, których celem jest ograniczenie zachwaszczenia. Zapobiegać temu zjawisku można już na etapie przygotowania roli do siewu. Wykonanie głębokiej orki sprawia, że osypane w sezonie wegetacyjnym nasiona chwastów są przemieszczone w głąb profilu glebowego, skąd nie mogą kiełkować. Występowaniu odporności sprzyjają natomiast uproszczenia w uprawie. Rezygnacja z orki powoduje, że osypane nasiona gromadzą się w górnych warstwach gleby, skąd łatwo kiełkują, przyczyniając się do silnego zachwaszczenia upraw. Do siewu powinien być używany tylko kwalifikowany materiał siewny, który jest wolny od nasion chwastów (w tym biotypów odpornych). Warto również wybierać odmiany, których budowa i tempo wzrostu warunkuje wysokie zdolności konkurencyjne w stosunku do chwastów. W tej kwestii preferowane są odmiany wyższe, o szybkim wzroście początkowym i szerszych, ustawionych bardziej poziomo blaszkach liściowych.
Zróżnicowany płodozmian to jeden z kluczowych elementów strategii zapobiegania odporności chwastów na herbicydy. Wysiew roślin o różnych cyklach życiowych i wymaganiach agrotechnicznych zapobiega nagromadzeniu się na polu jednego lub kilku gatunków dominujących i jednocześnie sprzyja utrzymaniu bioróżnorodności. Zaleca się, aby udział zbóż w zmianowaniu nie przekraczał 50%.
Pojawieniu się biotypów odpornych na herbicydy zapobiega rotacja herbicydów, czyli naprzemienna aplikacja na tym samym polu środków o różnych mechanizmach działania/z różnych grup chemicznych. Zaleca się stosować herbicydy dwu- lub trójskładnikowe mające w składzie substancje o różnych mechanizmach działania lub mieszaniny zbiornikowe herbicydów. Rotacja herbicydów jest o wiele łatwiejsza, gdy stosujemy urozmaicone zmianowanie, ponieważ do odchwaszczania różnych gatunków roślin wykorzystujemy różne substancje czynne herbicydów. Informacje o mechanizmie działania danego środka podane są na wstępie etykiety produktu.
Herbicydy należy stosować wtedy kiedy jest to naprawdę konieczne, najlepiej w oparciu o progi szkodliwości gatunków występujących na polu.
Chwasty w czasie zabiegu powinny znajdować się we wczesnych fazach rozwojowych (wtedy są najbardziej wrażliwe na herbicydy), zaś warunki pogodowe w okresie około zabiegowym muszą sprzyjać działaniu środka. Istnieją również zalecenia co do wysokości dawek herbicydu – można ją obniżyć jedynie w warunkach gwarantujących wysoką skuteczność i gdy na polu występują chwasty wrażliwe na zastosowany preparat. Tam gdzie jest to możliwe, odchwaszczanie chemiczne powinno być połączone z mechanicznym niszczeniem chwastów.
Strategia zapobiegania odporności obejmuje również dbałość o sprzęt rolniczy. Powinien być on dokładnie czyszczony, aby nie dopuścić do wprowadzania na pola nasion biotypów odpornych.
