Podstawowym celem właściwego zarządzania odczynem gleby jest regularna ocena jego stanu, którą najczęściej prowadzi się nie rzadziej niż raz na cztery lata. Analiza odczynu gleby wykonywana jest przez Stacje Chemiczno-Rolnicze lub inne laboratoria zajmujące się agrochemiczną obsługą rolnictwa. W celu dokonania prawidłowej oceny odczynu gleby należy w sposób właściwy pobrać próbki glebowe. Próbki takie należy pobierać z warstwy ornej (0 – 20 cm) za pomocą laski glebowej, bądź w przypadku jej braku przy pomocy łopaty. Po połączeniu i wymieszaniu od 15 do 20 próbek pierwotnych otrzymuje się próbkę średnią najczęściej o masie 400 g, która powinna reprezentować obszar użytku rolnego charakteryzujący się zbliżonymi warunkami przyrodniczymi, takimi jak typ, rodzaj i gatunek gleby oraz ukształtowanie terenu, a także podobnymi warunkami agrotechnicznymi – przedplon, gatunek rośliny uprawnej oraz stosowane nawożenie. Próbki glebowe do analizy odczynu gleby można pobierać podczas całego okresu wegetacyjnego, jednak poza okresami nadmiernej suszy i dużej wilgotności gleby, a także z wyłączeniem okresów bezpośrednio po aplikacji nawozów mineralnych, naturalnych czy organicznych.

Odczyn gleby stanowi podstawowy wskaźnik jej żyzności, który wpływa na szereg jej właściwości fizycznych i chemicznych oraz na życie mikrobiologiczne, co w konsekwencji przekłada się na wysokość i jakość uzyskanych plonów roślin. Zakwaszenie gleby jest skutkiem zarówno procesów naturalnych, jak i działalności człowieka, wśród której poza zanieczyszczeniami powietrza ważną rolę odgrywa stosowanie nawozów mineralnych, szczególnie azotowych, a w mniejszym stopniu potasowych. Zakwaszenie roztworu glebowego następuje na skutek stosowania azotu w formie amonowej, jak również w formie amidowej w postaci mocznika, który ulegając hydrolizie przechodzi w formę amonową. Zakwaszenie gleby wynikające ze stosowania nawozów azotowych jest tym większe im stosowana jest wyższa dawka nawozu oraz im więcej w nawozie formy amonowej azotu. Nawozy azotowe amonowe zaliczane są więc do grupy nawozów tzw. fizjologicznie kwaśnych. Z nawozów azotowych amonowych w największym stopniu zakwasza glebę siarczan amonu, dla którego równoważnik kwasowy wynosi 110. Oznacza to, że aby zneutralizować zakwaszające działanie 100 kg siarczanu amonu należy zastosować 110 kg węglanu wapnia. Zakwaszające działanie wykazuje również mocznik, saletra amonowa, a w mniejszym stopniu saletrzak.

Przy ustalaniu dawek nawozów do odkwaszania gleb należy więc uwzględnić zakwaszające działanie nawozów azotowych. Prawidłowe zarządzanie odczynem gleby wymaga również uwzględnienia gatunku uprawianej rośliny oraz jej wrażliwości na zakwaszenie. Do roślin silnie reagujących na zakwaszenie gleby należą: pszenica ozima, pszenica jara, jęczmień, kukurydza, rzepak, gorczyca, burak cukrowy, bobik, lucerna, koniczyna, wyka i soja. Z warzyw dużą wrażliwością na zakwaszenie charakteryzuje się cebula, czosnek, szpinak, sałata i seler, a z roślin ogrodniczych – wiśnia, czereśnia i śliwa. Mniejszą wrażliwość na zakwaszenie wykazuje żyto, owies, ziemniaki, len oraz groch, fasola, marchew, ogórki i pomidory, a także jabłoń, grusza, agrest, porzeczki, malina i poziomka. Z kolei roślinami mało wrażliwymi na zakwaszenie są: gryka, łubin żółty, seradela, tytoń, rzodkiew, rzepa czarna czy rabarbar.Wapnowanie gleby wpływa na poprawę plonowania roślin, jednak zwyżki plonów zależą od odczynu gleby. W przypadku gleb bardzo kwaśnych, przy pH do 4,5 rośliny mało wrażliwe na zakwaszenie w niewielkim stopniu reagują na wapnowanie, z kolei rośliny wrażliwe reagują na ten zabieg w bardzo dużym stopniu. Większe zwyżki plonów tych samych gatunków roślin w efekcie wapnowania stwierdza się na glebach lżejszych niż na glebach ciężkich. Natomiast na glebach lekkich, na których w znacznym stopniu występują rośliny słabiej reagujące na wapnowanie efekt zabiegu odkwaszania gleb jest mniejszy niż w przypadku gleb średnich i mocnych, na których udział roślin silniej reagujących na wapnowanie jest duży. Dawki zbyt niskie mogą być nieefektywne, z kolei zbyt wysokie prowadzą do skutków przewapnowania gleby, co jest szczególnie niebezpieczne na glebach lekkich po zastosowaniu wapna tlenkowego. Dawka nawozu wapniowego uzależniona jest nie tylko od aktualnego odczynu gleby, ale również od jej kategorii agronomicznej (Tabela 1). Optymalna dawka wapna umożliwia doprowadzenie pH gleby do dolnej granicy jego optymalnego przedziału.

Tabela 1. Przedziały potrzeb wapnowania gleb [za Hołubowicz-Kliza G. 2006].


Na glebach średnich i ciężkich, gdy występują one w przedziale ograniczonych potrzeb wapnowania, z zabiegu tego można zrezygnować. Z kolei przy uprawie roślin charakteryzujących się bardzo dużą wrażliwością na zakwaszenie na glebach bardzo lekkich należy zastosować dawki wapna zalecane dla gleb lekkich, z kolei na glebach lekkich dawki nawozu odkwaszającego zalecane na gleby średnie. W przypadku stosowania wapnowania w przedziałach „wapnowania koniecznego” zabieg ten nie doprowadza do uzyskania optymalnego odczynu gleby, a jedynie wpływa na przesunięcie przedziału do „wapnowania potrzebnego”.

W przypadku średnich i ciężkich gleb kwaśnych pierwsze wapnowanie z zastosowaniem wysokich dawek wapna stanowi zabieg melioracyjny, wywołujący zmianę odczynu o co najmniej jednostkę pH. Stosując kolejny zabieg wapnowania wyjściowe pH gleby jest wyższe, stąd też stosowane dawki wapna będą niższe. Zastosowanie takiego wapnowania zachowawczego uniemożliwia ponowne obniżenie pH gleby. Dobór nawozu wapniowego zależy od rodzaju gleby, która podlegać będzie wapnowaniu. Na gleby ciężkie, o silnych właściwościach buforowych, zalecane jest stosowanie szybko działającego wapna tlenkowego. Z kolei na gleby lekkie należy stosować nawozy węglanowe wapniowe lub wapniowo magnezowe wolno działające.

Literatura:
1. Filipek T. (red.) 2002. Podstawy i skutki chemizacji agroekosystemów. Wyd. AR w Lublinie, Lublin.
2. Hołubowicz-Kliza G. 2006. Wapnowanie gleb w Polsce. Wyd. IUNG-PIB, Puławy.