Odpowiednie zarządzanie składnikami mineralnymi poprzez zwiększanie efektywności ich wykorzystania jest kluczowym aspektem dla opłacalności produkcji rolniczej a także dla racjonalnego wykorzystania i gospodarowania zasobami środowiska.

Fosfor (P) jest makroskładnikiem niezbędnym w żywieniu roślin i pełni w niej wielorakie funkcje. Pierwiastek ten jest niezbędny do powstawania związków organicznych, z których najważniejsze to: estry, kwas fitynowy i jego sole, fosfolipidy, kwas dezoksyrybonukleinowy oraz koenzymy.

Niedobór fosforu objawia się m.in. słabym rozwojem i rozgałęzieniem roślin na skutek słabszej syntezy RNA, który decyduje o syntezie białek. Rozwój generatywny, dojrzewanie owoców i nasion jest opóźnione. Niedobory fosforu można rozpoznać po ciemnozielonym zabarwieniu starszych liści, gdyż pierwiastek ten jako ruchliwy, w warunkach jego niedoboru przemieszcza się do młodszych liści. Również bardzo znanym i często wymienianym objawem deficytu fosforu - co może być też powodowane czasowym unieruchomieniem składnika wskutek niskich temperatur - są antycojanowe przebarwienia liści.

Różne formy fosforu w glebie

Fosfor w glebie może występować w formie aktywnej, ruchomej i zapasowej (nieruchomej). Forma aktywna znajduje się w roztworze glebowym, stanowi ona podstawowe źródło składnika dla roślin i może ulegać wymywaniu z gleby. Forma ta zasilana jest przede wszystkim z nawozów mineralnych i częściowo naturalnych oraz formy ruchomej. Fosfor ruchomy obejmuje świeżo strącone fosforany adsorbowane na cząstkach stałej fazy gleby i labilne formy związków organicznych. Forma ta zasilana jest głównie z nawozów naturalnych i resztek pozbiorowych roślin. Fosfor zapasowy obejmuje strącone fosforany żelaza i glinu oraz trwałe organiczne połączenia fosforu. W badaniach agrochemicznych w celu doradztwa nawozowego oznacza się tzw. fosfor przyswajalny, na który składa się suma fosforu aktywnego i część fosforu ruchomego. Wyznaczono 5 klas zasobności (tab. 1) a dawki nawozów fosforowych oblicza się mnożąc zapotrzebowanie na fosfor z nawozów przez współczynnik korekcji uwzględniający zasobność gleby (tab. 2).

Tabela 1. Zawartość przyswajalnego fosforu w glebach mineralnych (PN-R-04023:1996)

Czynniki wpływające na dostępność fosforu dla roślin

Fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym roślinie w całym okresie wegetacji, toteż istotne jest zapewnienie odpowiedniej jego puli w roztworze glebowym. Podstawowym źródłem przyswajalnego fosforu w glebach użytkowanych rolniczo są nawozy mineralne, naturalne i organiczne. Przeważnie problemy z dostępnością składnika obserwuje się na glebach o niskiej zasobności, a także w warunkach bardzo kwaśnego lub zasadowego odczynu. Sprawne pobieranie pierwiastka z roztworu glebowego ogranicza również niska temperatura.

Fosfor w roztworze glebowym jest stale uzupełniany z puli P przyswajalnego, ale tempo jego uwalniania zależy od temperatury, wilgotności oraz odczynu gleby. Rośliny pobierają ten składnik z roztworu glebowego głównie w postaci jonu ortofosforanowego H₂PO_4-, który występuje w szerokim zakresie odczynu, od pH 5,5 do 7,0. Zarówno powyżej, jak i poniżej tego przedziału fosfor przyswajalny szybko ulega uwstecznieniu i staje się czasowo niedostępny dla roślin. W glebach bardzo kwaśnych (pH_KCl poniżej 4,5-5,0) fosfor przechodzi w praktycznie nierozpuszczalne, toksyczne dla roślin związki z glinem. W glebach o odczynie obojętnym lub zasadowym (pH_KCl powyżej 6,8) w bardzo dużej ilości występuje jon H₂PO₄^2-, pobierany około dziesięciokrotnie słabiej przez rośliny. Niski odczyn gleby wpływa na ograniczenie pobierania jonów fosforanowych przez roślinę poprzez wzrost zawartości toksycznego glinu, który ogranicza wzrost systemu korzeniowego rośliny; zmniejszenie rozpuszczalnego P w roztworze glebowym; spadek dostępności innych składników pokarmowych, wpływa na metabolizm rośliny, w wyniku czego mogą pojawić się niedobory Ca, Mg, K i Mo.

Fosfor bardzo słabo przemieszcza się w glebie, dlatego praktycznie nie podlega wymywaniu do głębszych jej warstw. Dodatkowo składnik ten nie jest luksusowo pobierany przez rośliny. Te dwie przesłanki zdecydowały o tym, że nawozy fosforowe są typowymi nawozami przedsiewnymi. Poleca się stosować je przedsiewnie pod orkę. Dobrym źródłem fosforu są kompleksowe nawozy mineralne typu Polifoska, stosowane przedsiewnie, które dodatkowo są źródłem potasu, siarki i azotu amonowego. Ze względu na znikomą mobilność fosforu w glebie niezwykle istotne jest utrzymywanie jego zawartości na poziomie od średniej do wysokiej. Efektywność nawożenia fosforem można zwiększyć poprzez zlokalizowane nawożenie, które zwiększa stężenie fosforu w pobliżu nasion oraz ułatwia jego przechodzenie do roztworu glebowego. Pobieranie przez rośliny fosforu ułatwiają jony NH₄⁺, Mg oraz S, natomiast jony NO₃^- wykazują działanie antagonistyczne.

 

Tabela 2. Wartość współczynnika korekcyjnego dla fosforu (Jadczyszyn 2021)

Wykorzystanie fosforu z nawozów w pierwszym roku jest bardzo małe i nie przekracza 20 – 25%. Pozostała część niewykorzystanego składnika gromadzi się w glebie i wykazuje długotrwałe działanie następcze i może być wykorzystywana w następnych latach. Zgodnie z zaleceniami IUNG-PIB nawozów zawierających fosfor nie należy stosować na glebach, w których zawartość tego składnika przekracza 40 mg P₂O₅/100 g gleby.

Fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym dla wzrostu i rozwoju roślin dlatego jego dawki należy ustalić na podstawie zasobności gleby oraz potrzeb pokarmowych roślin. Dodatkowo w prawidłowym zarządzaniu fosforem ważną rolę odgrywa odczyn gleby, który powinien mieścić się w zakresie od słabo kwaśnego do obojętnego. Warto zatem pamiętać, że właściwie prowadzone zabiegi agrotechniczne w połączeniu ze sprzyjającą aurą są gwarantem efektywnego wykorzystywania fosforu z nawozów oraz zasobów glebowych.

Literatura:
1. Grzebisz W. Nawożenie roślin Uprawnych 2. Nawozy i systemy nawożenia. PWRiL, Poznań 2008.
2. Mercik S. Chemia rolna. Wydawnictwo SGGW 2004
3. Jurga B., FilipekA. Wpływ wybranych praktyk rolniczych na dostępność fosforu dla roślin SiR IUNG-PIB, 2017, 53(7): 55-66.