Zgodnie ze standardami obowiązującymi na giełdzie MATIF w Paryżu nasiona rzepaku powinny charakteryzować się 9-procentową wilgotnością, 40-procentową zawartością tłuszczu oraz 2-procentową zawartością zanieczyszczeń. Dopuszczalna jest wilgotność do 10%, zawartość zanieczyszczeń ogółem do 3%, kwasu erukowego w tłuszczu do 2% i glukozynolanów do 25 mikromoli/g suchej masy beztłuszczowej. Za lepszą jakość nasion, która uwzględnia wilgotność nasion, zawartość tłuszczu i zanieczyszczeń, stosuje się premie, a za gorszą – potrącenia. Takie same standardy, w tym premie za zaolejenie, będą musiały wprowadzić firmy skupujące rzepak.

Wiele czynników

Plon nasion rzepaku i ich jakość są kształtowane przez wiele czynników. Warunki glebowo-klimatyczne są niezależne od rolnika, a na inne ma wpływ. Należą do nich:

• dobór gleby (choć tutaj wpływ rolnika jest często ograniczony);

• dobór odmiany;

• zabiegi uprawowe.

Cechy jakościowe rzepaku modyfikowane są przede wszystkim przez odmianę, a w dalszej kolejności (malejąco) lokalizację uprawy (współdziałanie warunków glebowych i pogodowych), lata oraz zabiegi agrotechniczne (Ostrowska 1999). Zawartość tłuszczu w nasionach rzepaku jest niezależna od wielkości plonu nasion. Na ilość wytwarzanych nasion wpływają czynniki działające we wcześniejszych fazach rozwojowych rośliny, wyprzedzających tworzenie się tłuszczu. Przeważnie plon tłuszczu jest w większym stopniu uwarunkowany ogólnym plonem nasion niż zawartością tłuszczu w nasionach. Dlatego trzeba stosować zabiegi zwiększające plon nasion, chociażby wiązałoby się z obniżaniem zawartości tłuszczu, a zaniechać zabiegów zwiększających zawartość tłuszczu, ale obniżających plon nasion (Muśnicki 1999).

Regulacja pH

Jednym z czynników uprawowych, które mogą modyfikować jakość nasion jest prawidłowe nawożenie. Przede wszystkim należy wcześniej uregulować, w miarę potrzeby, odczyn gleby do poziomu zbliżonego do obojętnego (pH 6,0-6,5). Ogranicza to ryzyko wystąpienia kiły kapusty. Poza tym nawożenie wapniem przyczynia się do wzrostu zawartości tłuszczu w nasionach. Korzystne z punktu zaopatrzenia rzepaku w siarkę, mangan i cynk, jest zastąpienie części wapna nawozowego gipsem.

Wilczy apetyt

Rzepak ozimy ma duże wymagania pokarmowe, co wynika z wytwarzania dużej masy korzeni, łodyg, liści oraz łuszczyn i nasion. Jak podaje Czuba (1996) plon 3,5 t/ha nasion rzepaku z odpowiednią masą słomy pobiera 180 kg azotu (N), 80 kg fosforu (P₂O₅), 180 kg potasu (K₂O),32 kg magnezu (MgO), 220 kg wapnia (CaO), 65 kg siarki (S), 25 kg sodu (Na₂O) oraz 0,5 kg boru (B). Fosfor i potas sprzyjają prawidłowemu wzrostowi i rozwojowi roślin. Składniki te zwiększają odporność roślin na wymarzanie i wyleganie, a także na choroby. Nawożenie fosforem przeciwdziała także niepożądanym skutkom przenawożenia roślin azotem oraz przyspiesza dojrzewanie nasion. Ocenia się, że nawożenie fosforem i potasem nie różnicuje zawartości tłuszczu w nasionach (Ostrowska 1999). Jednak składniki te, a przede wszystkim potas, zwiększają plony nasion rzepaku.

Niedobór składników pokarmowych powoduje bowiem niewykorzystanie potencjału plonotwórczego odmian, a także gorszą jakość nasion. Podobny wpływ ma nadmierne nawożenie, szczególnie jednym składnikiem pokarmowym. Na przykład, przy spodziewanym plonie 3,5 t/ha, na glebach kompleksu pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego i żytniego dobrego przy bardzo wysokiej zasobności w fosfor i potas należy zastosować 40 kg/ha P₂O₅ i 60 kg/ha K₂O. Natomiast przy bardzo niskiej zasobności jest to odpowiednio: 130 i 180 kg/ha.

A jak azot

Największy wpływ na plonowanie rzepaku ma azot (tab. 1). Nawożenie tym składnikiem decyduje o liczbie wytwarzanych łuszczyn przez roślinę oraz liczbie nasion w łuszczynie. Cechy te w większym stopniu decydują o plonie nasion rzepaku niż masa 1000 nasion. Łącznie w uprawie rzepaku stosuje się do 200 kg N/ha. Najczęściej zwiększanie dawek azotu obniża zawartość tłuszczu w nasionach, ale zwiększa plon nasion, co potwierdzają badania Grzebisza (2007). Na skutek tego wzrasta plon tłuszczu, o którym decyduje przede wszystkim plon nasion, a wpływ zawartości tłuszczu w nasionach jest znacznie mniejszy. W badaniach Muśnickiego (1999) zwiększenie dawek azotu z 40 do 200 kg N/ha spowodowało obniżenie zawartości tłuszczu o 2,3 punktu % a wzrost zawartości białka o 2,5 punktu %. Jednocześnie plon nasion zwiększył się o 1,5 t/ha.

Dobrze dobrać

Bardzo ważny dla wielkości plonu jest podział nawożenia azotem na kilka dawek: jedną jesienną i dwie wiosenne. Jesienią azot stosuje się tylko przedsiewnie w ilości 20-40 kg N/ha. Większe dawki grożą wybujaniem rzepaku przed zimą i gorszym jego przezimowaniem. Wiosną azot stosuje się: tuż przed ruszeniem wegetacji (2/3 łącznej dawki) i nie później niż na początku pąkowania roślin (1/3). W pierwszym wiosennym nawożeniu rzepaku, szczególnie na glebach lżejszych, o mniejszej zawartości próchnicy, powinno się stosować przede wszystkim nawozy zawierające azot w formie saletrzano-amonowej (Kędzierzyńska Saletra Amonowa, Saletra Amonowa 30 Makro, Salmag®, Saletrzak 27 Standard). W pierwszym terminie warto też zastosować Saletrosan® 26 Makro, zawierający 32,5% SO₃ lub Salmag z siarką® (11% SO₃). Siarka decyduje bowiem o tworzeniu białek i chlorofilu. Zwiększa także zimotrwałość roślin, uodparniania je na choroby grzybowe i szkodniki oraz poprawia wykorzystanie azotu z nawozów mineralnych. Umożliwia tworzenie właściwie zabarwionych kwiatów i łuszczyn oraz właściwe wypełnienie nasion. Nadmierne dawki siarki (więcej niż 20% azotu) mogą obniżać jednak plony i zawartość tłuszczu w nasionach. Wzrasta także zawartość glukozynolanów w nasionach (Ostrowska 1999). Nawozy azotowe powinny być równomiernie rozsiane na polu. W przeciwnym razie, w jednym miejscach rośliny cierpią na niedobór azotu, a w innych mają go zbyt dużo. W pierwszym przypadku rośliny zbyt wcześniej dojrzewają i wydają mniejsze plony nasion, a w drugim wylegają i nie dojrzewają do zbioru. Chlorofil zawarty w zielonych nasionach rzepaku przechodzi do tłuszczu i pogarsza jego jakość, bo nadaje mu zielonkawe zabarwienie. Forma nawozu zastosowanego w drugim terminie nie ma znaczenia. Dawki azotu do 100 kg N/ha stosuje się jednorazowo przed ruszeniem wegetacji.

Bor, miedź

Najważniejszym mikroelementem dla rzepaku jest bor. Jego niedobór hamuje tworzenie nasion. Podobnie niedobór manganu zmniejsza liczbę łuszczyn i ogranicza zawartość tłuszczu w nasionach. Rzepak bardzo dobrze reaguje na nawożenie magnezem, siarką i borem (tab. 2). Zwyżki plonu pod wpływem nawożenia tymi składnikami sięgają nawet 1 t/ha w porównaniu do nawożenia podstawowego NPK, i to zarówno na glebie średniej, jak i lekkiej. Efekt ten jest szczególnie widoczny przy zastosowaniu pełnej ochrony chemicznej (Grzebisz i Szczepaniak 2007).

W doświadczeniach Bobrzeckiej i Salamonik (1997) rosnące dawki miedzi miały istotny wpływ na zawartość tłuszczu w nasionach dwóch odmian rzepaku.

Tabela 1. Wpływ dawek azotu na plon i zawartość tłuszczu w nasionach rzepaku ozimego

 Źródło: Grzebisz 2007.

Tabela 2. Efekt nawożenia magnezem, siarką i borem w uprawie rzepaku ozimego

Źródło: Grzebisz i Szczepaniak 2007

*optymalna dawka N, **pełna ochrona