Wymywanie to jeden z procesów oddziałujących na dostępność składników pokarmowych dla roślin. Zjawisko to polega na ich przemieszczaniu się przez warstwy gleby wraz z pionowym ruchem wody. Wskutek tego dochodzi do ich migracji poza system korzeniowy roślin. Jest to zjawisko niekorzystne (zarówno z punktu widzenia rolnika, jak i stanu środowiska) prowadzące do ubożenia stanowiska, a jego wyeliminowanie w procesie produkcji jest wręcz niemożliwe. Natomiast możliwe jest poprawienie właściwości gleb (nie tylko tych z natury słabszych, ale także niewłaściwie zarządzanych) oraz zwiększenie ich żyzności i zmniejszenie intensywności procesu wymywania,dzięki odpowiednio prowadzonym zabiegom agrotechnicznym oraz podejmowanym decyzjom – systematycznym, racjonalnym oraz świadomym.
Taki mamy klimat
Ruch składników pokarmowych w glebie kształtowany jest przez jej właściwości i warunki klimatyczne. Generalnie, możliwość zatrzymywania pierwiastków w glebie jest wynikiem obecności koloidów mineralnych i organicznych, wykazujących zdolność do ich retencji oraz odczynu tego środowiska. Gleby Polski wykazują zróżnicowanie przestrzenne, przy czym na większości obszaru naszego kraju dominują utwory lekkie, piaszczyste, charakteryzujące się małą zdolnością do zatrzymywania wody i składników pokarmowych, oraz małej zasobności w związki próchniczne (cechy te wynikają z właściwości materiałów, na których wykształciły się gleby). Takie stanowiska w dużej mierze cechują się także niekorzystną wartością pH. Co równie istotne, w naszym kraju występuje klimat o przewadze opadów atmosferycznych nad parowaniem. W praktyce oznacza to występowanie zstępującego ruchu wody w profilu glebowym, który sprzyja wymywaniu składników pokarmowych poza jego obręb.
Co sprzyja wymywaniu pierwiastków?
Generalnie, czym gleba lżejsza (o większym udziale frakcji piaszczystej), tym mniejsza jest jej zdolność do zatrzymywania pierwiastków oraz większa podatność na ich straty wskutek wymywania. Taki utwór zostaje szybciej wysycony wodą, po czym następuje jej pionowe przemieszczanie w profilu glebowym – a jednocześnie migracja rozpuszczonych w niej pierwiastków. Im gleba zawiera więcej części ilastych i związków próchnicznych, tym większa jest jej zdolność do retencji składników pokarmowych i wody oraz jej wolniejsze przesiąkanie. Wymywaniu podlegają składniki zawarte w roztworze glebowym. Natomiast same pierwiastki cechują się zróżnicowaną podatnością na migrację do głębszych warstw profilu glebowego. Można wyróżnić takie, które są dobrze rozpuszczalne oraz ruchliwe, czyli wrażliwe na wymywanie – np. azotany, siarczany, magnez, rozpuszczalne oraz mało ruchliwe – np. potas, azot amonowy, a także takie, które są słabo rozpuszczalne i bardzo mało ruchliwe – np. fosfor. Z reguły, nieuregulowany odczyn sprzyja wymywaniu pierwiastków z gleby – w warunkach małej wartości pH następuje znaczne ograniczenie zdolności kompleksu sorpcyjnego do ich retencji. Natomiast przeprowadzenie zabiegu wapnowania prowadzi do zwiększenia intensywności pobierania i wykorzystania składników pokarmowych, dostarczonych roślinom w formie nawozów.
Wielkość wymycia zależy także od poziomu intensywności prowadzonej produkcji oraz ilości składnika rozpuszczonego w roztworze glebowym. W tym kontekście istotne jest stosowanie zrównoważonych dawek nawozów, dostosowanych do wymagań roślin, a co za tym idzie – zmniejszenie do minimum puli składnika, która potencjalnie nie zostanie przez nie pobrana. Dodatkowo, wymywanie kationów o charakterze zasadowym, tj. jonów wapnia, magnezu, potasu i sodu z gleb użytkowanych rolnie zwiększa się wraz ze zwiększającą się zawartością azotu azotanowego i chlorków, aplikowanych w nawozach mineralnych. Intensywność, czas trwania oraz rozkład opadów atmosferycznych w ciągu roku to kolejne czynniki kształtujące wielkość wymycia pierwiastków, które z kolei może przyjmować różne wartości na przestrzeni lat.
Co do zasady, proces ten z reguły jest bardziej intensywny w okresie zimowym niż letnim. Bywa to związane z brakiem okrywy roślinnej oraz poziomem transpiracji, który jest większy w sezonie wegetacyjnym. Przy czym, poziom ubytku składników pokarmowych zmniejsza się wraz ze zwiększającym się poziomem pokrycia gruntu roślinnością. Uprawa roślin warzywnych i okopowych w największym stopniu sprzyja wymyciu pierwiastków z gleby, a w najmniejszym – zbóż i traw. Uprawa międzyplonów jest szczególnie ważnym elementem agrotechniki, skracającym okres występowania braku okrywy roślinnej i stopień wymycia składników pokarmowych.
Optymalizacja czynników kontrolujących ruchliwość pierwiastków w glebie stanowi ważny element składowy opłacalności produkcji oraz bezpieczeństwa środowiska. Nieracjonalnie przeprowadzony zabieg wapnowania, a także stosowanie zbyt wysokich, jednorazowych dawek nawozów (przykładowo celem uzupełnienia wieloletnich zaniedbań), nie tylko mineralnych ale także naturalnych (obornik), nawożenie jednostronne czy eliminacja z planu nawozowego źródeł materii organicznej prowadzą do szeregu niekorzystnych następstw, wśród których znajduje się przyśpieszone wymywanie składników pokarmowych poza agrosystemy.
Literatura:
Grzebisz W. 2015. Nawożenie roślin uprawnych. Cz. 2. Nawozy i systemy nawożenia. PWRiL, Poznań, ss. 376.
Podleśna A. 2016. Czynniki kształtujące wymywanie jonów siarczanowych z gleb uprawnych. Studia i Raporty IUNG-PIB, 48(2), 155-170.
